مالیات بر مصرف چیست؟ | انواع و نحوه محاسبه

مالیات بر مصرف یکی از مهم‌ترین ابزارهای مالیاتی است که دولت‌ها برای تامین منابع مالی و تنظیم بازار از آن استفاده می‌کنند. این نوع مالیات به‌طور مستقیم بر روی کالاها و خدمات مصرفی اعمال می‌شود و می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر رفتار مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان داشته باشد.
در این مقاله، به بررسی دقیق این مفهوم، انواع مختلف آن و نحوه محاسبه آن خواهیم پرداخت. همچنین، به تاثیرات اقتصادی و اجتماعی این نوع مالیات بر روی جامعه و بازار خواهیم پرداخت تا خوانندگان بتوانند درک بهتری از این مفهوم کلیدی و نقش آن در اقتصاد داشته باشند.

مالیات بر مصرف چیست؟ و شامل چه کالاهایی می‌شود؟

قانون‌گذار، مالیات‌ها را به دو دسته اصلی تقسیم‌بندی کرده است:

• مالیات مستقیم (یا مالیات بر درآمد)
• مالیات غیرمستقیم (یا مالیات بر مصرف)

مالیات بر مصرف مالیاتی است که بر روی کالاها و خدمات اعمال و به صورت غیرمستقیم از مصرف‌کننده دریافت می‌شود. به عبارت دیگر، این مالیات به قیمت کالا یا خدمات افزوده و در هنگام خرید توسط مصرف‌کننده پرداخت می‌شود. به همین دلیل، بسیاری از افراد از پرداخت این نوع مالیات آگاه نیستند.
کالاهایی که تغییرات قیمت آن‌ها تاثیر قابل توجهی بر تصمیم‌گیری مصرف‌کننده ندارد، بیشتر مشمول این مالیات می‌شوند. اغلب کالاهای مشمول مالیات بر مصرف، از جمله کالاهای لوکس، زینتی و دخانیات، جزو کالاهای ضروری زندگی نیستند. به منظور حمایت از اقشار کم‌درآمد و تسهیل دسترسی به کالاهای اساسی، کالاهای ضروری و مایحتاج روزانه مانند لبنیات، محصولات گوشتی، محصولات کشاورزی فرآوری نشده، دارو و برخی دیگر از کالاها، از پرداخت مالیات بر مصرف معاف هستند. با این حال، لازم به ذکر است بیان کنیم از سال 1400، قند و شکر نیز مشمول این مالیات شده‌اند.

نام دیگر مالیات بر مصرف چیست؟

پرداخت مالیات از دیرباز به عنوان یکی از منابع اصلی تامین درآمد دولت‌ها و تامین هزینه‌های عمومی کشورها شناخته شده است. شهروندان با پرداخت مالیات، سهم خود را در تامین هزینه‌های خدمات عمومی همچون آموزش، بهداشت، زیرساخت‌ها و سایر نیازهای جامعه ایفا می‌کنند. مالیات‌ها به طور کلی به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم‌بندی می‌شوند.
مالیات‌های غیرمستقیم، برخلاف مالیات‌های مستقیم که مستقیما از درآمد افراد اخذ می‌شود، به صورت غیرمستقیم و در زمان خرید کالا یا خدمات به قیمت آن‌ها اضافه‌شده و از مصرف‌کنندگان دریافت می‌گردد. به عبارت دیگر، مصرف‌کنندگان اغلب متوجه پرداخت این نوع مالیات نمی‌شوند، زیرا مبلغ مالیات در قیمت نهایی کالا یا خدمات لحاظ شده است.

نکات حائز‌اهمیت و مهم:
یکی از مهم‌ترین انواع مالیات‌های غیرمستقیم، مالیات برمصرف است. این مالیات بر روی تمامی کالاها و خدماتی که در بازار مصرف می‌شوند اعمال می‌شود.
در واقع، مالیات بر مصرف، مالیاتی است که برارزش افزوده ایجاد شده در هر مرحله از تولید و توزیع کالا یا خدمات اعمال می‌شود. به همین‌دلیل، اغلب از آن به عنوان “مالیات بر ارزش افزوده” نیز یاد می‌کنند.

انواع مالیات بر مصرف

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، یکی از انواع مالیات‌های اعمال‌شده توسط دولت‌ها، مالیات بر مصرف‌ است. این نوع مالیات بر کالاها و خدماتی که توسط مصرف‌کننده نهایی خریداری می‌شوند، تحمیل می‌شود. مالیات بر مصرف به چند دسته اصلی تقسیم می‌شود که در ادامه به تفصیل به هر یک پرداخته خواهد شد.

مالیات بر ارزش افزوده

مالیات بر ارزش افزوده، مالیاتی است که بر روی افزایش ارزش یک کالا یا خدمات در هر مرحله از تولید تا فروش اعمال می‌شود. به عبارت دیگر، در هر مرحله از تولید و توزیع کالا، مالیات بر ارزش افزوده بر روی ارزش افزوده ایجاد شده در آن مرحله محاسبه و پرداخت می‌شود. این نوع مالیات به دلیل ماهیت تجمعی آن، یکی از کارآمدترین روش‌های جمع‌آوری مالیات به حساب می‌آید.

مالیات بر فروش

مالیات بر فروش، مالیاتی است که بر روی فروش کالا یا خدمات به مصرف‌کننده نهایی اعمال می‌شود. این نوع مالیات یکی از منابع اصلی درآمد دولت‌ها محسوب می‌شود. در برخی کشورها، علاوه بر مالیات فروش سراسری، شهرداری‌ها یا ایالت‌ها نیز مالیات‌های محلی را بر فروش کالا و خدمات اعمال می‌کنند.

مالیات غیر مستقیم

مالیات غیرمستقیم نوعی مالیات بر فروش است که بر روی کالاها و خدمات خاصی اعمال می‌شود. این نوع مالیات معمولا بر روی کالاهایی مانند سیگار، بنزین، الکل و سایر کالاهای مصرفی که دولت مایل به کاهش مصرف آن‌ها است، اعمال می‌شود. به همین دلیل، به این نوع مالیات‌ها، مالیات بر گناه نیز می‌گویند. هدف از اعمال این نوع مالیات، کاهش مصرف کالاهای مضر برای سلامت و افزایش درآمد دولت است.

مالیات بر کالاهای وارداتی

مالیات بر کالاهای وارداتی، مالیاتی است که بر روی کالاها یا خدمات وارداتی از کشورهای دیگر اعمال می‌شود. هدف از اعمال این نوع مالیات، حمایت از تولیدات داخلی و کاهش وابستگی به واردات است. مالیات بر کالاهای وارداتی بر روی مواد اولیه وارداتی یا محصول نهایی اعمال می‌شود. باید اشاره کنیم که مالیات بر کالاهای وارداتی با عوارض گمرکی متفاوت است.

تفاوت مالیات بر مصرف و ارزش افزوده

سیستم مالیاتی ایران، همچون بسیاری از سیستم‌های مالیاتی دیگر، از تنوع قابل توجهی برخوردار است. یکی از مهم‌ترین انواع مالیات در ایران، مالیات بر مصرف است. مالیات بر مصرف، مالیاتی است که بر روی تمامی کالاها و خدماتی که در کشور خریداری می‌شوند، اعمال می‌گردد. از خرید مواد غذایی گرفته تا استفاده از خدمات رستوران‌ها، همه مشمول پرداخت این نوع مالیات هستند.
در این میان، یکی از پرسش‌های متداول، تفاوت مالیات بر مصرف و ارزش افزوده است، هردو دو اصطلاح مترادف هستند و تفاوت ماهوی میان آن‌ها وجود ندارد. دلیل استفاده از هر دو اصطلاح در منابع مختلف، می‌تواند به دلایل تاریخی یا تفاوت در تعاریف اولیه این نوع مالیات در کشورهای دیگر بازگردد.

محاسبه مالیات برمصرف

مالیات بر مصرف و فروش چیست؟ این مالیات به اشکال مختلفی مانند مالیات بر فروش، مالیات غیرمستقیم و تعرفه اعمال می‌شود. پرداخت این مالیات بر عهده‌ افرادی است که کالا یا خدمات خود را با قیمت بالاتری به فروش می‌رسانند. نحوه‌ محاسبه‌ مالیات بر مصرف به دو روش صورت می‌گیرد:

روش اول: طرح تفریقی

در این روش، مالیات براساس تفاوت بین ارزش فروش و ارزش خریدهای انجام‌شده محاسبه می‌شود. به‌عبارت‌ دیگر، مالیات بر ارزش افزوده‌ی کالا یا خدمت اعمال می‌گردد.

روش دوم: طرح تجمعی

این روش‌ خود به دو‌صورت‌ مستقیم و غیرمستقیم قابل اجرا است:

روش تفریقی مستقیم

در این‌ حالت، نرخ مالیات در مجموع عوامل پرداختی شامل سربار، اجاره، سود و دستمزد ضرب می‌شود.

روش تفریقی غیر مستقیم

در این حالت، نرخ مالیات به طور جداگانه در هر یک از عوامل پرداختی ضرب می‌شود.

مزایا و معایب مالیات بر مصرف

مالیات بر مصرف یکی از ابزارهای مالیاتی است که بر روی خرید کالاها و خدمات اعمال می‌شود. این نوع مالیات مزایا و معایب خاص خود را دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود:

مزایای مالیات بر مصرف

حضور مالیات بر ارزش افزوده در ساختار مالیاتی کشورها، مزایای متعددی را برای جامعه به همراه دارد که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ترویج فرهنگ پس‌انداز و سرمایه‌گذاری: اعمال مالیات بر ارزش افزوده، به ویژه بر کالاهای لوکس و غیرضروری، می‌تواند انگیزه‌ای قوی برای افراد مصرف‌گرا ایجاد کند تا به جای صرف هزینه‌های هنگفت برای خرید کالاهای بی‌ضرورت، به سمت پس‌انداز و سرمایه‌گذاری برای آینده خود حرکت کنند.
کاهش شکاف طبقاتی: با اعمال نرخ‌های مختلف مالیات بر ارزش افزوده بر کالاهای مختلف، می‌توان مصرف‌گرایی افراطی را مهار و به توزیع عادلانه‌تر درآمد در جامعه کمک کرد. همچنین، حمایت از تولیدات داخلی از طریق اعمال نرخ‌های ترجیحی بر کالاهای وارداتی، می‌تواند به تقویت اقتصاد ملی و کاهش وابستگی به محصولات خارجی منجر شود.
تنظیم بازار و هدایت مصرف: تعیین نرخ‌های مختلف مالیات بر ارزش افزوده بر اساس نوع و قیمت کالاها، ابزاری کارآمد برای تنظیم بازار و هدایت مصرف به سمت کالاها و خدمات مورد نیاز جامعه است.

معایب مالیات بر مصرف

سیاست اعمال مالیات بر ارزش افزوده، اگرچه مزایای متعددی را به همراه دارد، اما دارای معایبی نیز هست که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تشدید نابرابری اقتصادی: مالیات بر ارزش افزوده به صورت نسبی بر درآمد افراد اعمال می‌شود، بدین معنا که افراد با درآمد کمتر نسبت به افراد با درآمد بالاتر، سهم بیشتری از درآمد خود را به عنوان مالیات پرداخت می‌کنند. این امر باعث افزایش بار مالیاتی بر دوش اقشار کم‌درآمد جامعه می‌شود و شکاف طبقاتی را تشدید می‌کند.
عدم تناسب افزایش درآمدها با افزایش مالیات: یکی دیگر از چالش‌های مالیات بر ارزش افزوده، عدم تناسب افزایش درآمدها با افزایش نرخ این مالیات است. با افزایش نرخ تورم و افزایش هزینه‌های زندگی، درآمد واقعی افراد کاهش می‌یابد، اما نرخ مالیات بر ارزش افزوده معمولا ثابت باقی می‌ماند یا با نرخ کمتری افزایش می‌یابد. این امر باعث می‌شود که بار مالیاتی بر دوش افراد به مرور زمان افزایش یابد.

جمع‌بندی

مالیات بر مصرف، آن‌چنان که از نامش پیداست، مالیاتی است که بر مصرف کالاها و خدمات اعمال می‌شود. این نوع مالیات به عنوان یکی از منابع اصلی درآمد دولت‌ها، نقش بسزایی در تامین هزینه‌های عمومی و ارائه خدمات به شهروندان ایفا می‌کند. با بررسی انواع مختلف آن، درمی‌یابیم که این مالیات‌ها به عنوان ابزاری برای تنظیم بازار و تشویق به مصرف کالاهای داخلی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. آگاهی از مفاهیم و نحوه محاسبه آن، برای تمامی افراد جامعه، از تولیدکنندگان و فروشندگان گرفته تا مصرف‌کنندگان، ضروری است.

سوالات متداول

چه کسانی مالیات بر مصرف را پرداخت می‌کنند؟

مصرف‌کننده نهایی کالا یا خدمت، مالیات بر مصرف را پرداخت می‌کند.

 روش‌های محاسبه مالیات بر مصرف کدامند؟

دو روش اصلی “طرح تفریقی” و “طرح تجمعی” وجود دارد.